Витализм

Витализм (лат. vitalis – өмірлік, рухтандырғыш, тірі) – өмірді физика мен химия заңдарының тек іс-әрекетімен ғана түсіндірмейтін, оны бірегей (уникальды) құбылыс деп қарайтын ілім, себебі тіріге ерекше материалдық емес элемент – "жандандырушы, рухтандырушы" бастама тән. Бұл организмнің ес (жады), ойлау мен мақсатты бағытталған іс-әрекеттері сияқты, қасиеттерінде көрініс табады, ал "дөрекі материя" ("грубая материя") және "соқыр физикалық күштер" ("слепые физические силы") мұндай қасиеттерге ие емес, қабілетті емес. Басқаша айтқанда, витализм өмір мәнін тек қана тірі организмдерге тән ерекше күштің іс-әрекеті деп түсіндіруге тырысады. Осы табиғаттан тыс күш организмнің формасын, дамуын, сол сияқты қызмет етуін бақылайды деп есептеледі.

Витализмнің объективтік идеализмге жақын философиялық және табиғи-ғылыми түрлерін ажыратады, айырады. Оның (вит.) бастауларын анимизмге жатқызады, элементтері Платонның жан туралы ілімінде және Аристотельдің "энтелехия" туралы ойларында бар (Аристотельде: дененің энтелехиясы – жан).

Я.Б. ван Гельмонт "археялар" туралы – дененің қызметін басқаратын рухани бастамалар туралы ілім жасады, ал XVIIIғ. басында Г.Шталь жан өмірді реттейді, организмнің құрылымы мен қызмет етуінің мақсатқа сәйкестілігін (целесообразность) қамтамасыз етеді деп есептеп, ол ілімді әрі қарай дамытты.

Француз материализмін жақтаушылардың механистік көзқарастарына реакция (жауап) ретінде ХІХғ. басында виталистік идеялар кең тарау алды. Г.В.Тревиранус "vis vitalis" ("өмірлік күш") деген ұғым енгізді, сөйтіп бұл витализмге жол ашты. ХІХғ. екінші жартысында неовитализм қалыптасты. Витализмнің өмір сүруі тірінің мәнін түсіндіру күрделілігімен байланысты. Егер тек тірі табиғатқа тән қайбір "тірі күш" бар болғанның өзінде, ол зат пен энергияның сақталуы туралы негізгі физикалық және химиялық заңдарды бұза алмайды.